Վահե ՔԱՉԱ. Փարիզեան պատկերներ

Ներկայացվող պատմվածքը Վահե Քաչայի(1929-2003) վաղ շրջանի գործերից է: Գրված է, ամենայն հավանականությամբ, հիսնական թվականների սկզբին: Հայերեն թարգմանությունը լույս է տեսել Փարիզի «Անդաստան» հանդեսի 6-7 միացյալ համարում, 1957թ.: Այս արձակը, կարելի է ասել, որ բոլորովին նման չէ Վ. Քաչայի մյուս գործերին: Հմտորեն կառուցված սյուժե, լարված գործողություններ, դրամատիկ իրադարձություններ, երկխոսության վարպետություն. այսպիսին է նրա գրականությունը: Մինչդեռ «Փարիզյան պատկերներ» պատմվածքը կարծես որևէ հստակ ֆաբուլա չունի, սյուժեն զարգանում է, ասես, հեղինակի կամքից անկախ, երկխոսությունները սրճարանային զրույցների պատառիկներ են: Կան թերևս մի քանի դիպուկ ուրվանկարներ, որ ավելի շատ վկայում են լրագրողի դիտողականությունը (չմոռանանք, որ Վ. Քաչան իր գրական կարիերան սկսել է որպես լրագրող և երկար ժամանակ չի հեռացել այդ ասպարեզից` արժանանալով ծանրակշիռ մրցանակների):

Սակայն, հոյակապ է այս անպաճույճ պատմվածքի ավարտը. օգոստոսյան շոգ օրվա պես ծույլ և անշտապ պատումն անսպասելիորեն բացում է արտաքուստ գեղեցիկ ու ապահով կյանքի ողբերգական երեսը. այս ամբողջ զվարճալի տոնի մեջ, որ Փարիզն է, ինչ-որ տան ինչ-որ անկյունում մահեր կան ու կորուստներ, պատերազմներ և ողբերգություններ: Շիկահեր շվեդուհիները և անհոգ սկսնակ արձակագիրը (ինքնակենսագրակա փա՞ստ է…) անսպասելիորեն հայտնաբերում են մահը. չկա իրենց հասակակիցը, նա զոհվել է Հնդկաչինի պատերազմում, և նրա մասին խոսում են, պատմում, նկարներ ցույց տալիս, մինչդեռ մարդը չկա… Գույները պետք չէ խտացնել այսպիսի ողբերգականություն ստեղծելու համար, կյանքը ինքն է բերում դրան և մի պահ առնչվելուց հետո նորից տանում առօրյա հոգսերի մեջ. «…յուրաքանչյուր անգամ, որ կը հանդիպիմ շուեդուհիներու, սրտի պզտիկ սեղմում մը կը զգամ… Ու կը շարունակեմ ճամբաս»:
Ցավոք սրտի, հնարավոր չեղավ պարզել, թե ով է թարգմանել այս պատմվածքը: Ենթադրում ենք, որ Առլեն Փափազյանն է` Վ. Քաչայի բարեկամը, որը 1958թ. Փարիզում հայերեն տպագրեց նրա «Կարթ» վեպը:
Պահպանել ենք առաջին հրատարակության ուղղագրությունը: Տեքստի ծանոթագրությունները մերն են:
Ալեքսանդր ԹՈՓՉՅԱՆ

Վահե ՔԱՉԱ
Փարիզեան պատկերներ

Երկար ժամանակ կը կարծէի, թե Ս. Ժերմէն դը Փրէն առասպել մըն էր ու եգիպտացիի մը պէս զարմացա հանգստաւետ պողոտա մը գտնելով: Առտըւան ժամը ութին Օ տէո Մակոներուն¹: Քանի մը արեւի ճառագայթներ երկչոտօրեն կը մագլցին սեղաններուն վրայ: Անարիւն ամպեր կը տարտղնուին: Օրը գեղեցիկ պիտի ըլլայ:
- Ծանր օր պիտի ընէ, - կ’ըսէ սպասեակը:
Երկու օտարուհիներ կուգան: Հագած են վառ գոյներով շրջազգեստներ: Խարտիշահեր, արեգակը կը նեղէ զիրենք: Չորս աթոռներուն վրայ կը տեղաւորուին: Սպասեակը կը մոտենայ: Որոշում տուած չեն: Ախ, ահաւասիկ, Ժան-Փոլ Սարթրը² կը պահանջեն: Սպասեակը կը նայի ճաշացուցակին:
- Թումարրոու³:
- Ա՞հ:
Կը մխիթարուին ալքոլով: Պահ մը վերջ կը նկատեն վտիտ, ջղուտ մարդ մը, որ անկիւն մը առանձնացած, փորձ⁴ կը սրբագրեր:
- Լ. Ժ.-ն է:
- Գրո՞ղ մը:
Սպասեակը իրենց կը թուէ քանի մը երկեր: Նօթ կ’առնեն անոնք: Այո, խղճմտօրեն: Պիտի կարդան անոր գիրքերը, որովհետեւ կը ճանչնան հեղինակը: Մեկնումի պահուն` ճարպոտ մարդ մը ինծի կ’երկարէ իր թերթը: Կ’առնեմ քաղաքաւարութեան համար, ակնարկ մը կը նետեմ վերնագիրներուն վրայ ու կը վերադարձնեմ իրեն: Կը հարցնէ ինծի.
- Շատ կը կարդա՞ք:
- Շա՜տ:
Գաղտնօրեն կը ձգտուի եւ կ’ընդլայնէ իր մտածումը:
- Կը գրե՞ք նմանապէս:
- Նմանապէս:
Երազկոտ կը դառնայ: Աչքերը կ’ընկլուզին անցեալին մէջ:
- Երիտասարդութեանս շատ գրած եմ: Հիմա յառաջ կը քաշեմ երիտասարդները: Կը հրատարակեմ…
Լռութիւն: Մեկնելու կը պատրաստուի:
- Ձեռագիր ունիք ապահովաբար:
- Այսինքն:
Չի մեկնիր այլեւս: Կը շահագրգռուի: Այնքա՜ն քիչ են ձեռագիրները:
- Դեռ չէ լրացած:
Այդչափը չէր յուսար:
- Աւելի լաւ: Այս կերպով ես կրնամ ձեզ առաջնորդել: Որքա՞ն էջ գրած եք:
- Հարիւրի չափ:
Կը մտածէ, կը հաշուէ:
- Մենք կրնանք ատիկա հրատարակել քանի մը ամիսեն: Զատկին` ամէնէն ուշը: Ժամացոյցին կը նայի:
- Ձեզի կը սպասեմ անպայման:
Հասցէն կը խազխզէ:
- Անպայմա՜ն, - կ’ըսէ ու կ’անհետանայ:
Հազիւ մեկնած` քսան տարեկանին մօտ, մութ աչքերով տղա մը կը մօտենայ:
- Ձեզ առաջարկեց գործերնի՞դ հրատարակել:
Առանց ժամանակ ձգելու, որ պատասխանեմ.
- Այս օրերս պիտի բաղխիմ իրեն:
Սառն մոլուցք մը երկուքի կը բաժնի շրթները:
- Այս ճարպիկ խաբեբան ամբողջ աշխարհի գործերը պիտի հրատարակէ: Բայց հրատարակելե առաջ ձեզմե կպահանջէ տասը հազար ֆրանք, որուն երեսը ա՛լ պիտի չտեսնեք: Ձեզի ստորագրել կուտայ պայմանադրութիւն մը, վստահութիւն ներշնչելու համար, որուն մէջ կը խոստանա ձեր երկը լոյս ընծայել երեք տարիեն վերջ: Տարվոյն վերջաւորութեան, հեղինակները զզուած` յետ կը քաշեն ձեռագիրը:
Շփոթահար կ’ավելցնէ.
- Գիտե՜մ: Գլխես անցաւ:
Անցնի՛նք:

¤

Երկու շուեդուհիներ: Մեկը նուազ գեղեցիկ միւսեն: Սրճարանի մը յառաջամասը: Գլանիկի երկու տուփեր սեղանին վրայ: Յետմիջօրէի վերջաւորութիւն: Օդը այնքա՜ն մեղմ է, որ մարդ պահանջ կը զգա արտաշնչելու բերնեն: Մարդիկ կանգ կ’առնեն, կը շաղակրատեն, կը նշմարեն ծառերը: Օգոստոս ամսոյն փարիզցիները ներողամտօրեն կը վարուին իրարու հանդէպ: Խաղաղութիւն կը տիրէ հետեւակներուն եւ ինքնաշարժի տէրերուն միջեւ, ու ոչ ոք մատով կը խփե ճակտին: Ով որ կը մնայ Փարիզ այդ շրջանին, կ’ունենայ տարտամ զգայնութիւնը այն աշակերտին, որ կը մնայ առանձին գաւիթին մէջ, այցելու դասատուին մեկնումեն վերջ:
- Լուցկի ունի՞ք, խնդրեմ:
- Բարի լոյս «Ասիմիլ»:
Կը վառեմ գլանիկները շուեդուհիներուս: Ինծի կ’երկարեն տուփը: Փարիզ եկող օտարականները կ’երեւակայեն, թե միշտ գլանիկի ու շոքոլայի նեղութիւն կայ Ֆրանսայի մէջ: Ձեզի գլանիկ մը նուիրեն եւ կը խնդրեն, որ պահեք տուփը: Մէկը կը խօսի յանուն միւսին, հոգնակի` առաջին դեմքով, անկասկած, ինքզինքը նուազ մինակ զգալու համար այս մեծ քաղաքին մէջ:
Քաղաքաւարական բանաձեւերը կ’երկարաձգուին նմանապէս: Փսփսուք մը իրենց միջեւ, պայուսակ մը կը խառնշտկեն եւ, ի վերջոյ, կը գտնեն «քառնե»<sup>5</sup> մը: Հեռաձայնի թիւ մը ցոյց կուտան ինձ: Իրենց կ’առաջարկեմ տեղ մը երթալ` պարել: Խօսակցութիւնը կը տատանի անգլիերէնի մէջ: Կը գոհանամ յիշողութենէս ինկող բառերով:
- Պարակից չունի բարեկամուհիս:
- Անշուշտ ուրիշ շնաձուկ մը գտնենք:
Համամիտ են: Վեր կը կանգնինք: Վերջին փսփսուք մը:
- Խնդրեմ… հեռաձայնելու ենք:
Հապո՜ն զուարթօրէն⁶: Կը կատակենք հեռաձայնի խցիկի մը մէջ, դեռ խոնաւ` զավկին կամ ամուսնոյն ուղղած կնոջ մը ապսպրանքներէն: Կը կազմեմ թիւը:
- Տիկին Լ.-ն է՞: Կ’ուզէի խոսիլ Պ. Կանիելի հետ:
Հազկտուք մը:
- Իր բարեկամներէն մե՞կն եք դուք:
- Երկու շուետուհիներու կողմէ կը հեռախօսեմ: Անցեալ տարի իրեն հեը ծանօթացած Սթոքհոլմի մէջ:
Լռութիւն:
- Լսեցեք…
Վերջապէս.
- Կը հաճի՞ք ըսել ձեր բարեկամուհիներու, որ գան զիս տեսնեն:
Կը փոխանցեմ: Կը խորհրդակցին իրարու հետ: Կը փափաքին սրտանց:
- Դուք ալ եկեք անոնց հետ… այո, առանց քաշուելու:
Կէս ժամ ետքը, երկու շուեդուհիները իմ կողքին, հանգստաւէտ շենքի մը երկրորդ հարկին դրան զանգը կը քաշեմ: Կը բացուի: Տիկին Լ.-ն է: Կը մտնենք սենեակ մը, որ սալոն չհոտելու առաւելութիւնն ունի: Օգոստոսի այս վերջաւորութեան` բաց են պատուհանները և փայլփլուն տախտակամածը կայուն է: Տիկին Լ.-ն գլանիկ մը կը մեծարէ: Ժպտերես, կը նայի մեզի այնպէս, կարծես թէ երկար ատենե ի վեր ճանչցած ըլլայ:
- Ձեզ հաճոյ կը թուի՞ Փարիզը:
Կը թարգմանեմ: Կը պատասխանեն.
- Շատ, շատ:
Լռութիւն:
- Ձեր առաջին ճամփորդութի՞ւնն է:
Կը խորհրդակցին իրարու հետ:
- Այո, դէպի Փարիզ:
Դուռը կը բացուի եւ աղջնակ մը կը մտնէ ներս: Տասը տարեկան մը ըլլալու է: Ձեռքերնիս կը սեղմէ ու կը հենուի մօրը թիկնաթոռին:
- Տանիել յաճախ մեզի խօսած է ձեր մասին:
Տիկին Լ.-ն կ’ըսէ ինծի.
- Կը հաճի՞ք անոնց հարցնել, որ արդեօք արձակուրդի նկար մը ունի՞ն: Տղաս իրեն հետ տարաւ լուսանկարի գործիքը:
Հարցում կ’ընեմ: Մինչ կը խուզարկեն իրենց պայուսակը, ակնարկս կը հանգչի դաշնակին վրայ դրուած նկարի մը վրայ: Երիտասարդ մը կը ներկայացնէ ան: Տարօրինակ տպաւորութիւն մը կը գործե վրայս: Աղօտացած է, հեռացած, որպէս թե զայն մեկուսացուցած և խոշորցուցած ըլլային հին փելիքյուլեն⁷:
- Ահա՛ւասիկ:
Լուսանկար մը կ’երկարեն: Տիկին Լ.-ն կը քննե ուշադիր: Աղջիկը կը հակի վրան:
- Տե՛ս, մայրիկ:
Տիկին Լ.-ն կը ծռմրկէ աչքերը:
- Չե՞ս տեսներ:
Գլուխը կ’օրօրէ:
- Մօրուքը երկնցուցած է: Ա՜հ, ա՛յդ է ուրեմն: Մեզի ըսաւ, որ մօրուքը պիտի երկնցնէ:
Կ’անշարժանան նկարին վրայ:
- Հին «շորթ»-ը հագած է:
Կը սկսիմ անհանգիստ զգալ ինքզինքս: Կը սպասեմ: Նայուածքնին կը բարձրացնեն վերջապէս:
- Կը հաճի՞ք խնդրել իրենցմէ, որ մեզի ձգեն այս լուսանկարը:
Կը հաւանին իրօք: Պահ մը վերջ, միակն եմ, որ նշմարած էի, թե Տանիելին մասին կը խօսուի անցեալին մէջ: Մերթ ընդ մերթ, քոյրը կը հարէ.
- Ինչքա՜ն պիտի ուզեի զինքը տեսնել մորուքով…
Նկարը կը դնէ դաշնակին վրայ և մօր քովը կուգայ: Տիկին Լ. երկու խօսքով կը բացատրէ ինծի, թէ տղան սպաննուած է Հնդկաչինի մէջ: Ինձմէ կը խնդրէ, որ բան մը չ’ըսեմ շուեդուհիներուն, որոնք զինքը կը կարծեն ճամբորդութեան մէջ:
Այսպէս այն տպաւորութիւնը կ’ունենայ ան, որ որդին կ’ապրի իրապէս: Մահը այնքա՜ն ապերախտ է, որ ի վերջոյ ձեզ կը մխրճէ սիրելի անձին գոյութեան տարակույսին մէջ: Տիկին Լ. լուսանկարի մը պէտք ունի. օտար վկայի մը, ցրուելու համար այդ տարակոյսը եւ հաւատալու, թե Տանիէլ անուն զաւակ մը ունեցած է, քալող, խօսող, տեղափոխուող, մորուքը երկնցնող:
Կէս ժամ վերջ կը մեկնինք արդէն: Երկու շուեդուհիները բանէ մը չեն կասկածած: Կը փափաքին մտնել պանդոկ, հանգչելու համար: Չեմ պնդեր:
Այն օրէն ի վեր, իւրաքանչիւր անգամ, որ կը հանդիպիմ շուեդուհիներու, սրտի պզտիկ սեղմում մը կը զգամ… ու կը շարունակեմ ճամբաս:

____

1․ «Au deux magots», արտիստական նշանավոր սրճարան Փարիզում, Սեն Ժեռմեն դը Պրե փողոցում:
2․ Ժ.-Պ. Սարտրն այդ սրճարանում իր սեղանն ուներ, իր մշտական տեղը պատուհանի մոտ: Այդտեղ է գրվել, մասնավորապես, նրա փիլիսոփայական հիմնական աշխատությունը. «Լինելություն և անէություն»:
3․ Tomorrow – վաղը(անգլ.):
4․ Ֆրանսերեն l՚epreuve բառն է, որ նշանակում է փորձ, փորձություն, բայցև սրբագրական էջ: Արևմտահայերենում առաջին ձևն է գործածվում:
5․ Carnet - ծոցատետր(ֆր.):
6․ Դե, առա՜ջ (արևմտահայերեն):
7․ Pellicule - այստեղ` լուսանկարչական ժապավեն(ֆր.):

Մեկնաբանություններ